Στις 31 Αυγούστου του 1964 ο Ηλίας Ηλιού γράφει για την Αριστερά «Η Αριστερά δεν είναι υποχρεωτικά Δεκέμβρης, ούτε αιματοχυσία, αλλά δουλειά, λαϊκή κουλτούρα, λαϊκή στέγη, σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της πλατιάς και ουσιαστικής ελευθερίας, δημοκρατία για όλους, εξουσία λαϊκή». Ο ορισμός που δίνει για την Αριστερά είναι απλός, λιτός, περιεκτικός, λογικός και εύληπτος. Όπως όλα τα κείμενά του, οι αγορεύσεις του, οι τοποθετήσεις του. Όπως και η ίδια η ζωή του. Όλα αυτά, που συναρπαστικά μας παρουσιάζει ο Βασίλης Μπρακατσούλας στο βιβλίο του.
Κατά την άποψή μου, το έργο αυτό αποτελεί εκπλήρωση χρέους του Βασίλη Μπρακατσούλα προς τον Ηλία Ηλιού. Από την μελέτη του προκύπτει ότι ο συγγραφέας σέβεται, τιμά και θαυμάζει τον Ηλία Ηλιού. Ωριμάζει μαζί του πολιτικά και δικηγορικά. Αγωνίζεται δίπλα του, κερδίζει ή χάνει, ταλαιπωρείται ή βασανίζεται. Και ύστερα από πολλά χρόνια, επιτέλους δικαιώνεται. Μαζί με τον κόσμο της Αριστεράς. Και τώρα, στην κορυφαία ωριμότητα της τρίτης ηλικίας, εκπληρώνει το χρέος του προς τον πολιτικό του μέντορα. Έτσι, εμείς και οι επόμενες γενιές επωφελούμαστε και ευτυχούμε να έχουμε συγκεντρωμένα και ταξινομημένα πληθώρα στοιχείων για τον Ηλιού, σ’ αυτό το βιβλίο. Γινόμαστε αναγνώστες και μελετητές της προσωπικότητας του Ηλία Ηλιού. Μιας προσωπικότητας που συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο συνετών, ήπιων, έντιμων, μορφωμένων, διορατικών και ισορροπημένων πολιτικών προσωπικοτήτων της σύγχρονης Ελλάδας. Και τονίζω ιδιαίτερα το «ισορροπημένων»…
Η εργασία του συγγραφέα εκπλήσσει με το πλήθος των στοιχείων και των κρίσιμων λεπτομερειών που μας παρουσιάζει. Αναδεικνύεται έτσι το επίπονο της αναζήτησης και η σοβαρότητα του εγχειρήματος. Διότι δεν είναι κάτι απλό το να γράψεις για τη ζωή και τη δράση του Ηλία Ηλιού. Όπως δεν είναι καθόλου απλό να σκιαγραφήσεις την πολιτική και ανθρώπινη προσωπικότητα του Ηλιού, το οποίο επίσης εξαιρετικά επιτυγχάνει ο συγγραφέας.
Μέσα στο βιβλίο ξεδιπλώνεται με λογοτεχνική ροή, αλλά και με ιστορική ακρίβεια η πορεία και το έργο του Ηλία Ηλιού. Η παρουσίαση είναι τεκμηριωμένη, περιεκτική και λιτή. Ο συγγραφέας έχει ζήσει τα περισσότερα γεγονότα στα οποία πρωταγωνίστησε ο Ηλιού και έχει άποψη. Την άποψή του την μετατρέπει σε οπτική γωνία προσέγγισης και ανάλυσης, αλλά ταυτόχρονα υπηρετεί την αντικειμενικότητα και σέβεται τον αναγνώστη.
Ο Ηλίας Ηλιού είναι τρισυπόστατος: είναι Δικηγόρος, είναι πολιτικός, είναι και συγγραφέας. Σε όλες του αυτές τις υποστάσεις είναι επιμελής, εργατικός, σοβαρός. Είναι και χιουμορίστας. Στηρίζεται σε υπόβαθρο ουσιαστικής παιδείας και άριστης επιστημονικής κατάρτισης. Βέβαια είναι και ευφυής.
Ως συγγραφέας είναι πολυγραφότατος σε όλες τις περιόδους της ζωής του. Γράφει ποίηση, βιβλιοκριτικές, κριτική τέχνης, νομικά, οικονομικά και πολιτικά κείμενα και δοκίμια, μεταφράζει από τα γαλλικά και τα αρχαία ελληνικά. Στέκομαι ενδεικτικά και χαρακτηριστικά στα εξής:
– Το 1937 γράφει το κείμενο «Κουτιών Εγκώμιον», με το οποίο ειρωνεύεται τις πολυκατοικίες που τα θεωρεί απλά κουτιά, όπου στοιβάζεται ο κόσμος.
– Το 1940 εκδίδει διατριβή με τίτλο «Η αναθεώρησις των τιμών των εργολαβιών δημοσίων έργων», όπου αναλύει και ερμηνεύει την σχετική ελληνική νομοθεσία. Στην εισαγωγή του βιβλίου παραθέτει τα σχετικά νομοθετικά και νομολογιακά δεδομένα της Αγγλίας και της Γαλλίας.
– Μετά την απελευθέρωση της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα δημοσιεύει στο περιοδικό ΑΝΤΑΙΟΣ τις προτάσεις του για την οργάνωση της πολιτείας, την Κεντρική Διοίκηση, την Περιφερειακή Διοίκηση και την Αυτοδιοίκηση των δύο βαθμών. Πρωτοποριακές για την εποχή τους οι προτάσεις του αυτές, εφαρμόστηκαν τελικά μετά από 50 περίπου χρόνια.
– Το 1953 μεταφράζει από τα Γαλλικά έργο Γάλλου υφηγητή της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Παρισίων, για το Δημόσιο και Ιδιωτικό Δίκαιο.
– Το 1965 δημοσιεύει οικονομική μελέτη όπου αναπτύσσει ιδιαίτερα προφητικούς προβληματισμούς για τις κοινωνίες «της αφθονίας». Αυτές που δημιουργούν «κατά παραγγελία» καταναλωτές, δίχως ικανοποίηση πάντα πραγματικών αναγκών, που επιβάλλουν τρόπους δουλειάς, ψυχαγωγίας και συμπεριφοράς, γίνονται κυρίαρχοι των ανθρώπων και τους περιάγουν σε θέση εξαναγκασμένης κατανάλωσης.
– Το 1966 κυκλοφορεί το βιβλίο του με τίτλο «Η κρίση εξουσίας», μια συλλογή άρθρων και ομιλιών του, όπου τεκμηριώνει και αναλύει τον κίνδυνο εκτροπής, με συστηματική αναφορά στο ρόλο του Στρατού, του Στέμματος και των Αμερικανών.
– Το 1977 ακολουθεί το βιβλίο του με τίτλο «Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», το οποίο περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, κείμενα για τον ευρωκομουνισμό, τον σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο και τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην τότε Σοβιετική Ένωση.
– Το 1980 εκδίδεται το έργο του «Το μήνυμα του Θουκυδίδη», από την πολιτική σκέψη του οποίου είχε επηρεαστεί. Το έργο αυτό το είχε γράψει την περίοδο 1967 – 1970, όταν ήταν φυλακισμένος.
Ως Δικηγόρος ξεκίνησε την καριέρα του το 1929 στη Λήμνο και συνέχισε από το 1935 και μετά στην Αθήνα. Αναδείχθηκε ως Δικηγόρος μαχητής στις πολιτικές δίκες της εποχής. Υπερασπίστηκε στα στρατοδικεία και στα δικαστήρια κατηγορούμενους επώνυμους πολιτικούς ή ανώνυμους αγωνιστές της Αριστεράς σε σκληρές και εν πολλοίς «στημένες» δίκες της περιόδου μετά τον εμφύλιο.
Ήταν τεκμηριωμένος, άριστα νομικά καταρτισμένος, μαχητικός και καυστικός όταν απαιτείτο. «Δεν δέχομαι κρίσεις περί του πως ασκώ το λειτούργημά μου του Δικηγόρου» απάντησε σε Πρόεδρο Στρατοδικείου, ο οποίος παρενέβαινε ανεπίτρεπτα στο υπερασπιστικό του έργο. Η ψυχολογική του φόρτιση ήταν τεράστια στις δίκες αυτές, όπου η απειλή της θανατικής καταδίκης δέσποζε επί της διαδικασίας. Οι κατηγορούμενοι και οι συγγενείς τους εναπέθεταν τις ελπίδες τους στον Ηλιού. Και όλα αυτά χωρίς αμοιβή. Τον ικανοποιούσε η αγάπη και η φιλία αυτών των ανθρώπων. Τον ικανοποιούσε και του αρκούσε η μάχη που έδινε για την αποκάλυψη της αλήθειας. Οι αγορεύσεις του Ηλία Ηλιού στα δικαστήρια αποτελούν κυριολεκτικά νομικά δοκίμια υψηλής επιστημονικής στάθμης.
Η πολιτική πορεία του Ηλία Ηλιού διατρέχει μισό αιώνα: από το 1932, όταν για πρώτη φορά ήταν υποψήφιος Βουλευτής με το κόμμα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, έως το 1981 όταν τερμάτισε τον κοινοβουλευτικό του βίο. Αντιμετώπισε με νηφαλιότητα, ψυχραιμία και διορατικότητα όλα τα σημαντικά γεγονότα αυτών των 50 χρόνων: δικτατορίες, πόλεμο, κατοχή, εμφύλιο, αποστασία, είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Προσέγγισε τις εξελίξεις και διαμόρφωσε την συμπεριφορά του, την κρίση του και τις θέσεις του στη βάση των αρχών του σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο.
Ο Ηλίας Ηλιού ήταν αριστερός από ιδεολογία και όχι λόγω κοινωνικής προέλευσης ή κατάταξης. Η οικογένειά του ήταν μεσοαστική και ο ίδιος μεγάλωσε χωρίς στερήσεις. Έθεσε όμως τον εαυτό του στην υπηρεσία και στον αγώνα υπέρ των αδυνάτων. Εκπροσωπούσε δια βίου και υπερασπίζονταν αυτούς και τα δικαιώματά τους. Και το έκανε όχι μόνον ανιδιοτελώς, αλλά και με μεγάλο προσωπικό κόστος, αφού εξορίστηκε, φυλακίστηκε και βασανίστηκε για τους αγώνες του αυτούς. Αγώνες, επαναλαμβάνω, όχι για προσωπικό του όφελος, αλλά για το όφελος άλλων.
Όπως προαναφέραμε, ο Ηλίας Ηλιού δεν ήταν ένας ανεπάγγελτος της πολιτικής. Ήταν σπουδαίος δικηγόρος. Και αυτό ήταν ένα από τα συγκριτικά πλεονεκτήματά του. Προηγήθηκε η επαγγελματική καταξίωση, που τον γέμισε με γνώσεις και εμπειρίες, τόσο χρήσιμες για την πολιτική του πορεία. Ταυτόχρονα, ως άνθρωπος, είχε ήθος, αρχές και μεγάλα αποθέματα σωματικών και πνευματικών αντοχών, που του επέτρεπαν να εργάζεται από το πρωί έως το βράδυ ακατάπαυστα.
Ο πολιτικός του λόγος είχε δομή και λογική ακολουθία. Οι αγορεύσεις του και οι ομιλίες του δεν βασίζονταν σε σχήματα ρητορικά, αλλά σε επιχειρήματα. Ο λαϊκισμός, τόσο ως τρόπος ομιλίας, όσο και ως περιεχόμενο αυτής, ήταν ξένο σώμα για τον Ηλιού. Ποτέ δεν έπεσε στην παγίδα του λαϊκισμού, των υποσχέσεων, του εύκολου δρόμου, της ήσσονος προσπάθειας ή της κολακείας του πλήθους. Κράτησε την πολιτική και τον πολιτικό στο ύψος που πρέπει.
Ο Ηλίας Ηλιού ήταν ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος των ηττημένων μετά τον εμφύλιο. Και τους εκπροσώπησε με αξιοπρέπεια, με σοβαρότητα και με λόγο εποικοδομητικό. Ούτε το κεφάλι έσκυψε, ούτε αντεκδίκηση ζήτησε. Και ήταν ένας δύσκολος και πολύπλοκος ρόλος, αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας όχι μόνο την μικρή χρονική απόσταση από τα δραματικά γεγονότα του εμφυλίου, αλλά και την παγκόσμια κατάσταση του ψυχρού πολέμου της εποχής.
Πίστευε στις πολιτικές συνεργασίες των ιδεολογικά συγγενών χώρων και προσπάθησε γι’ αυτές, χωρίς όμως επιτυχία, αφού αντιμετώπιζε αρνητική διάθεση τόσο από το ΚΚΕ, όσο και από τα Κεντρώα Κόμματα. Διείδε το τι θα προέκυπτε από τις εκλογές της βίας και νοθείας του 1961 και πρότεινε συνεργασίες. Το ίδιο πρότεινε και μετά τη δολοφονία Λαμπράκη καλώντας την Ένωση Κέντρου και τους Προοδευτικούς σε εκλογική σύμπραξη στη βάση της σοσιαλοδημοκρατίας και της απλής αναλογικής. Δυστυχώς οι συνεργασίες δεν έγιναν και οι προβλέψεις του για τα χειρότερα επιβεβαιώθηκαν.
Η εμπειρία του και η διορατικότητά του αναδείχθηκαν δραματικά στην αγόρευσή του στη Βουλή στις 23 Ιουνίου του 1965. Είπε τότε: «… Ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο υπ’ αριθμόν 817.760 πράκτορας του Σχεδίου Περικλής, κινητοποίησε πίσω από την πλάτη της κυβέρνησης τον στρατιωτικό μηχανισμό και συνέλαβε δεκάδες πολίτες… Ο οποιοσδήποτε Παπαδόπουλος, μέλος της χούντας, ή και ο ίδιος ο συνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, γράφοντας σ’ ένα χαρτί δέκα ονόματα ή και δέκα χιλιάδες ονόματα, θα εμποδιστεί από το να συγκλονίσει μια άλλη νύχτα τη χώρα με ομαδικές συλλήψεις και με την κατάλυση των θεσμών;». Δεν ήταν προφήτης ο Ηλίας Ηλιού, ήταν προικισμένος πολιτικός που ερμήνευε καταστάσεις και συμπεριφορές, καταλήγοντας σε λογικά και πολιτικά συμπεράσματα. Δυστυχώς για τον τόπο, ο Ηλιού ήταν πάντοτε στην αντιπολίτευση.
Οι θέσεις του για τα άκρως ευαίσθητα θέματα της Άμυνας, της εξωτερικής πολιτικής και για το Κυπριακό ήταν συνετές και μετρημένες. Υπηρετούσαν το εθνικό συμφέρον, χωρίς να δημιουργούν προβλήματα στην εκάστοτε κυβέρνηση. Την περίοδο 1958 – 1961 ήταν αρνητικός για την ένταξη της χώρας μας στην τότε ΕΟΚ, κρίνοντας το θέμα προεχόντως ως πολιτικό και δευτερευόντως ως οικονομικό. Μετά την πτώση της δικτατορίας, δηλ. μετά το 1974, αναθεώρησε τις θέσεις του αυτές υποστηρίζοντας την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας.
Αγωνίστηκε ιδιαίτερα για τους αγρότες και ήταν αυτός που πρώτος, την 7 Ιανουαρίου 1960, κατέθεσε πρόταση νόμου για την συνταξιοδότηση των αγροτών. Μετά τον Ηλιού ακολούθησε η Ένωση Κέντρου και ύστερα η τότε κυβέρνηση της ΕΡΕ.
Ο Ηλιού, ως πολιτικός με ήθος και αρχές, ήταν και μεγαλόθυμος. Η εκδίκηση δεν υπήρχε ούτε στη ψυχή του, ούτε στους σχεδιασμούς του. Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1974, μετά την πτώση της χούντας, γράφει σε άρθρο του στην ΑΥΓΗ για την ανάγκη συμφιλίωσης λαού και στρατού. Παρά τα βασανιστήρια και τις φυλακίσεις που είχε υποστεί, ζητάει να τεθεί ουσιαστικό τέρμα στην ανωμαλία και να θεμελιωθεί σε βάθρα ακατάλυτα η εθνική συμφιλίωση.
Το 1974 ορκίστηκε Βουλευτής μόνος του, με καθυστέρηση, λόγω ασθενείας. Τότε, οι Βουλευτές απ’ όλες τις παρατάξεις χαιρέτισαν όρθιοι την ορκωμοσία, φωνάζοντας «Άξιος – Άξιος»! Αυτή ήταν η καθολική αναγνώριση μιας πολιτικής πορείας συνέπειας, σοβαρότητας και κύρους.
Το 1981 ουσιαστικά αποχώρησε από την ενεργό πολιτική στηρίζοντας το ΠΑΣΟΚ. Αρνήθηκε μάλιστα τη θέση του Βουλευτή Επικρατείας για να μη δώσει λαβές σ’ αυτούς που υπονοούσαν ότι η στήριξή του στο ΠΑΣΟΚ ήταν ιδιοτελής. Δεν ήταν ιδιοτελής. Ήταν μια πολιτική επιλογή που δικαιώθηκε. Μετά από λίγο, ο κατατρεγμένος κόσμος της Αριστεράς και της κεντροαριστεράς έγινε επιτέλους κι’ αυτός πολίτης πρώτης κατηγορίας. Με την αναγνώριση της εθνικής αντίστασης και την κατάργηση των τυπικών ή άτυπων πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων.
Σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του ο Ηλίας Ηλιού δημοσιοποίησε αυστηρές σκέψεις του για τα λάθη της Αριστεράς λέγοντας, μεταξύ άλλων: «Είμαι πικραμένος. Όχι τόσο από τους αντιπάλους μου, που έκαναν στο κάτω – κάτω τη δουλειά τους, αλλά από τους ομόφρονές μου. Δεν άφησαν πεπονόφλουδα, που τους πετούσε η ντόπια ή η ξένη αντίδραση, που να μην την πατήσουν». Ακόμη και πικραμένος όμως ο Ηλίας Ηλιού δεν έπαψε να είναι ευπατρίδης και ήρεμος.
Κάπου εδώ τελειώνει το βιβλίο. Ο συγγραφέας παράλληλα με τη ζωή του Ηλία Ηλιού, καταγράφει την σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδας από το 1932 έως το 1981 και λίγο μετά.
Σήμερα, προσωπικά, τιμώ τόσο τον Ηλία Ηλιού, όσο και τον συγγραφέα Βασίλη Μπρακατσούλα. Όχι μόνο για το συγκεκριμένο του έργο, αλλά για την συνολική του πορεία. Ας μην ξεχνάμε ο Βασίλης Μπρακατσούλας είναι επίσης τρισυπόστατος: και Δικηγόρος και πολιτικός και συγγραφέας. Σήμερα σας δώσαμε μια μικρή γεύση από τον συγγραφέα Μπρακατσούλα, μέσω του Ηλία Ηλιού. Έχουν περάσει 57 χρόνια απ’ όταν ο συγγραφέας εξελέγη Βουλευτής της ΕΔΑ, το 1958 και 30 χρόνια από το θάνατο του Ηλία Ηλιού, το 1985. Στα κύματα των χρόνων που μεσολάβησαν άλλαξαν πάρα πολλά. Άλλοτε προς το καλύτερο και άλλοτε προς το χειρότερο. Το δυστύχημα είναι ότι εξαφανίστηκαν από τον πολιτικό χάρτη πολιτικοί του διαμετρήματος, της εντιμότητας, του κύρους και της μόρφωσης του Ηλία Ηλιού. Και όμως, θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμοι σ’ αυτά τα τελευταία δραματικά χρόνια.
