Η έκδοση του οδηγού της πόλης της Καρδίτσας είναι μια πρωτοβουλία της Δημοτικής Επιχείρησης Τουρισμού και Αναψυχής Καρδίτσας (ΔΕΤΑΚ) σε συνεργασία με το Μουσείο Πόλης και την ένθερμη στήριξη του Δήμου Καρδίτσας. Έρχεται να καλύψει ένα κενό πολλών ετών στην πληροφόρηση των επισκεπτών σχετικά με την πόλη που γεννηθήκαμε μεγαλώνουμε, δραστηριοποιούμαστε επαγγελματικά και κοινωνικά και κυρίως την πόλη που αγαπάμε! Είναι ο «ξεναγός» στα θρησκευτικά, ιστορικά και αρχιτεκτονικά μνημεία, τις πλατείες, τα μουσεία και τις ομορφιές της, έτσι ώστε η γνωριμία μαζί της να είναι ουσιαστική. Ο οδηγός δεν απευθύνεται μόνο στους επισκέπτες αλλά και σε όλους εμάς τους δημότες της. Μέσα από τις σελίδες του θα μάθουμε πράγματα που αγνοούσαμε για την πόλη και την ιστορία της και σίγουρο είναι ότι αυτό θα μας κάνει να την αγαπήσουμε περισσότερο! Με αυτά τα λίγα λόγια, ο Πρόεδρος της ΔΕΤΑΚ κ. Ξυδιάς, περιγράφει την έκδοση του Πολιτιστικού Οδηγού της Καρδίτσας, καλώντας μας να απολαύσουμε την περιήγηση αυτή στην πόλη και την ιστορία της!
Η Καρδίτσα
Η Καρδίτσα, η μικρότερη από τις τέσσερις θεσσαλικές πρωτεύουσες, είναι σήμερα μια πόλη 40.000 περίπου κατοίκων και έκτασης 9 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Με «τα νώτα επί των Αγράφων» και εκτεινόμενη «επί του απεράντου (δυτικοθεσσαλικού) κάμπου» η πόλη προσδιορίστηκε λίγες μόλις δεκαετίες μετά την ίδρυσή της από τους Οθωμανούς, τον 15ο αιώνα, ως τόπος εμπορικών συναλλαγών ορεινών και πεδινών, λειτουργία που διατήρηση αμείωτη ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Η συμμετρική της οργάνωση γύρω από τους κάθετους άξονες Υψηλάντου – Ταλιαδούρου – Φαναρίου & Καραισκάκη – Αν. Παπανδρέου, η οποία υιοθετείται και στη διάταξη της ύλης του οδηγού, δεν εξυπηρετεί απλώς τεχνικούς και περιηγητικούς σκοπούς. Αποτυπώνει τον ιστορικό της ορίζοντα και τις διαχρονικές εξαρτήσεις της, διοικητικές, οικονομικές και πολιτισμικές, από τους πόλους Φανάρι, διοικητική έδρα της περιοχής στην πρώιμη τουρκοκρατία, Λάρισα, Τρίκαλα και Άγραφα. Από το οθωμανικό κονάκι του 1861 και το ναό της Ζωοδόχου Πηγής Καμινάδων, μοναδικά σωζόμενα αρχιτεκτονικά δείγματα πριν το 1881, όταν η πόλη ενσωματώθηκε στο ελληνικό κράτος ως το μοντερνιστικό κτίριο της αγοράς και τα σφαγεία του μεσοπολέμου και από την εκλεκτικιστική «Άρνη» ως τον σύγχρονο «θερινό» δεν μεσολάβησε μόνο ο χρόνος αλλά και ραγδαίες εξελίξεις και μεταλλάξεις σε όλα τα επίπεδα ανθρώπινης δραστηριότητας και έκφρασης. Τα ίχνη που άφησαν στην όψη της πόλης είναι άραγε αρκετά και κατάλληλα διατηρημένα ώστε να ανασυνθέτουν την πορεία της στο σύντομο αυτό οδοιπορικό; Το αφήνουμε στην κρίση του αναγνώστη.
Πλατεία «Δικαστηρίων»
Έχει δεχθεί διαχρονικά τις περισσότερες χρήσεις και αλλαγές ονομασίας από κάθε άλλη πλατεία της πόλης. Στα όρια της χριστιανικής συνοικίας, του Βαρουσίου, στην ύστερη Τουρκοκρατία, ήταν ο χώρος όπου πραγματοποιούνταν το ζωοπάζαρο της εβδομαδιαίας αγοράς, απ’ όπου και η ονομασία «Ερμού» από το 1887. Τα μεγαλοπρεπή νεοκλασικά (Μαλλιόπουλου – σημ. Επισκοπή, Παπαλόπουλου, Καζαμπάκα κλπ) συνυπήρχαν με τις σημαντικότερες διοικητικές υπηρεσίες; Της πόλης (δημαρχείο, δικαστήρια, φρουραρχείο κ.α.). Στο μεσοπόλεμο η επιχωμάτωση του ξεσκέπαστου «αυλακά», η μετατροπή της οικίας Μαλλιόπουλου σε μητροπολιτικό μέγαρο και η ανέγερση του δικαστικού μεγάρου της προσέδωσαν πιο πολιτισμένη όψη και διαμόρφωσαν τον σημερινό χαρακτήρα της. Το 1956 μετονομάστηκε σε «Μ. Καραολή & Αν. Δημητρίου» προς τιμήν των Κυρίων ηρώων και μετά την μεταπολίτευση σε «Εθνικής Αντιστάσεως» για να επικρατήσει τελικά η ακατανίκητη εικόνα των «Δικαστηρίων».
Δικαστικό Μέγαρο
Θεμελιώθηκε το 1934 από τον Καρδιτσιώτη υπουργό δικαιοσύνης Σπ. Ταλιαδούρο στο θέση οικοπέδου της Λαϊκής Βιβλιοθήκης «Η Αθηνά». Το κτίριο είναι διώροφο , πλατυμέτωπο, σχήματος Π, με το τετράγωνο τυφλό τριώροφο κτίσμα των φυλακών στο εσωτερικό του. Η λιτή πρόσοψη μοιράζεται συμμετρικά με το υπερυψωμένο κεντρικό τμήμα της εισόδου και με επιβλητικό πρόπυλο. Επίσπεψη με ακροκέραμα στα θυρώματα και επίχρισμα που μιμείται ισοδομική τοιχοποιία είναι τα μόνα, νεοκλασικής έμπνευσης διακοσμητικά αρχιτεκτονικά του στοιχεία. Το έργο χρηματοδοτήθηκε προπολεμικά με τη γνωστή έκτακτη φορολογία του «μεγαρόσημου» από το ειδικό ταμείο ανεγέρσεως δικαστικών μεγάρων και φυλακών, όπως και σε αρκετές άλλες ελληνικές πόλεις. Λόγω της συγκυρίας του πολέμου, το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1954 αφού πρώτα λειτούργησαν οι φυλακές από το 1948.
Μητροπολιτικό Μέγαρο
Στεγάζεται στην επιβλητική οικία του βουλευτή και μεγαλοκτηματία Δ. Μαλλιόπουλου. Κτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και είναι από τα ελάχιστα σωζόμενα δείγματα αρχιτεκτονικής της περιόδου αυτής στην πόλη. Το κτίριο είναι διώροφο, με τουβλόκτιστη τοιχοποιία επιχρισμένη εξωτερικά, οδοντωτό γείσο ανάμεσα στους ορόφους, επίκρανα κορινθιακού ρυθμού και κομψούς καμπυλωτούς εξώστες, κατασκευασμένους από ολόσωμα τμήματα μαρμάρου με περίτεχνα δάπεδα και φουρούσια. Το 1924 αγοράστηκε από την Ι.Μ. Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων με πρωτοβουλία του δραστήριου μητροπολίτη Ιεζεκιήλ για να μετατραπεί σε επισκοπικό μέγαρο διατηρώντας το νεοκλασικό ύφος του. Την ίδια εποχή προστέθηκε νέα πτέρυγα στα δυτικά. Η νέα προσθήκη στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στέγασε προσωρινά τη συλλογή εικόνων και εκκλησιαστικών κειμηλίων της Μητρόπολης. Τμήμα της εκτίθεται σήμερα στις αίθουσες υποδοχής του πρόσφατα αναστυλωμένου μεγάρου (1996).
Πλατεία Ελευθερίας (κεντρική)
Ήταν από το 1881 η κεντρική πλατεία, η καρδιά του εμπορικού κέντρου και ο κατεξοχήν χώρος δημόσιων θεαμάτων και κοινωνικής συνεύρεσης της πόλης. Από «»πλατεία της αγοράς» μετονομάστηκε σε πλατεία Ελευθερίας όταν η Θεσσαλίας προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος τα 1881. Βρίσκεται στον άξονα ο οποίος συνέδεε το Φανάρι, διοικητική έδρα της περιοχής στα οθωμανικά χρόνια, με τη Λάρισα, πρωτεύουσα της Θεσσαλίας. Η ευθυγραμμισμένη πεταλόσχημη διαμόρφωσή της με τις πολύτοξες στοές των καταστημάτων ήταν από τα πρώτα έργα που κατασκευάστηκαν με βάση το πολεοδομικό σχέδιο του 1884. Η πλατεία έχει δεχθεί κατά καιρούς πολλές επεμβάσεις. Τα μεσοπολεμικά αγάλματα των 4 Μουσών από τσιμέντο έχουν μεταφερθεί από την πλατεία Ομονοίας στη δεκαετία του ’50. Το επιβλητικό σιντριβάνι, πρόσφατο έργο της γλύπτριας Νέλλας Γκόλαντα, είναι μια σύγχρονη «πυξίδα πόλης» από ατσάλι, με σύμβολα εμπνευσμένα από τον νεολιθικό πολιτισμό.
«Παλλάς»
Στο ισόγειο του κτιρίου στεγάζεται σήμερα η Alpha Bank. Κτίστηκε στις παραμονές του πολέμου, στη θέση του ιστορικού ξενοδοχείου «Η ωραία Ελλάς», διατηρώντας τη διάταξη της χαρακτηριστικής πεσσοστοιχείας. Το «Παλλάς» ήταν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες ο σημαντικότερος χώρος θεαμάτων και ψυχαγωγίας της πόλης, με αίθουσες κινηματογράφου, θεάτρου, καφενείο και μπαρ-εστιατόριο πολυτελείας. Το ξενοδοχείο «Η ωραία Ελλάς» υπήρξε το παλαιότερο και το μοναδικό ξενοδοχείο της πόλης μέχρι τις αρχές του Μεσοπολέμου. Εκεί φιλοξενήθηκαν και από το μπαλκόνι του μίλησαν όλες οι πολιτικές προσωπικότητες που πέρασαν από την Καρδίτσα. Το «Μεγάλο Καφενείο» στο ισόγειο, ήταν σημείο αναφοράς της κοινωνικής ζωής μέχρι τη δεκαετία του ’80. Οι δύο όροφοι του κτιρίου παραμένουν σήμερα αναξιοποίητοι.
Εμπορική Τράπεζα
Το διώροφο μέγαρο με την χαρακτηριστική ψηλή τοξοστοιχεία, στη νότια πλευρά της κεντρικής πλατείας κτίστηκε λίγο μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’30 στη θέση ισόγειου καταστήματος, το οποίο στέγαζε το υποκατάστημα της Εμπορικής Τράπεζας, από την ίδρυσή του το 1927. Η όψη του είναι λιτή, με συμμετρικά ανοίγματα, μπαλκονάκι στον όροφο και πεσσούς, των οποίων η επιμελημένη λιθοδομή ήταν εμφανής ως τη δεκαετία του ’70. Ο όροφος χρησίμευε ως κατοικία του διευθυντή. Με βάση το πολεοδομικό σχέδιο του 1884, όλες οι οικοδομές στην πλατεία και στους γύρω δρόμους όφειλαν να έχουν στην πρόσοψη στεγασμένη στοά πλάτους 3 μ., διάταξη η οποία ισχύει μέχρι σήμερα. Το 1938 στο κτίριο κατέλυσε ο βασιλιάς Γεώργιος.
Μητροπολιτικός Ναός Αγ. Κων/νου & Ελένης
Βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης, στο άλλοτε Βαρούσι. Ο μεγαλοπρεπής ναός, στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδή με τρούλο, αντικατέστησε πασσαλόπηκτο κτίσμα της ύστερης Τουρκοκρατίας. Η ανέγερσή του άρχισε το 1887 και ολοκληρώθηκε μετά από πολλές περιπέτειες το 1911. Οι εικόνες του μαρμάρινου τέμπλου φιλοτεχνήθηκαν από τους Ν. Δόντα, Ι. Πούλακα και Ι. Μαυρόπουλο. Ο τρούλος αγιογραφήθηκε από τον Ν. Δόντα στο μεσοπόλεμο, επί μητροπολίτη Ιεζεκιήλ. Την ίδια εποχή διακοσμήθηκαν οι εσωτερικές επιφάνειες από το Ν. Ιωάννου και ο ναός απέκτησε πολυετή προσκυνητάρια, καμπάνες και το πρώτο δημόσιο ρολόι της πόλης από το εξωτερικό, καθώς και τέσσερα παρεκκλήσια. Οι οκτώ μεγάλες συνθέσεις στις κεραίες του σταυρού και το ψηφιδωτό των Αγ. Κων/νου και Ελένης στο υπέρυθρο είναι έργα του Δ. Γιολδάση (1947-1950). Ο περίβολος του ναού διαμορφώθηκε σε ιστορικό πάρκο.
Ιστορικό – Λαογραφικό Μουσείο «Λ & Ν. Σακκελαρίου»
Βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο, απέναντι από το άλσος του Παυσιλύπου και τον μητροπολιτικό ναό. Πρόκειται για το παλιό Λαογραφικό Μουσείο, το οποίο ιδρύθηκε από το Δήμο Καρδίτσας το 1982, με δωρεά του ζεύγους Λάμπρου & Ναυσικάς Σακελλαρίου. Το τριώροφο κτίριο, αν και περιορισμένης επιφάνειας, μετά την πρόσφατη ανακαίνιση και αναδιοργάνωση, διαθέτει αίθουσες για μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις, εργαστήριο συντήρησης, βιβλιοθήκη και αρχείο, χώρο για εκδηλώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα και πωλητήριο. Πυρήνα της συλλογής αποτέλεσαν τα προσωπικά αντικείμενα του στρατηγού και πρωθυπουργού Ν. Πλαστήρα, της μεγαλύτερης ιστορικής φυσιογνωμίας που ανέδειξε η πόλη τον 20ο αιώνα, τα οποία εκτίθενται αυτόνομα στον 2ο όροφο. Η ιστορία και ο πολιτισμός της Καρδίτσας από το 15ο αιώνα, που πρωτοεντοπίζεται στις γραπτές πηγές μέχρι σήμερα, είναι το θέμα που αναπτύσσεται στους υπόλοιπους ορόφους, με έμφαση στην κοινωνική οργάνωση και την ταυτότητα της πόλης.
Ανδριάντας Ν. Πλαστήρα
Ο μπρούτζινος έφιππος ανδριάντας βρίσκεται στον άλλοτε ανθώνα του Παυσιλύπου, στην ομώνυμη πλατεία. Είναι έργο του γνωστού γλύπτη Στέλιου Τριάντη (1986-87). Ο Ν. Πλαστήρας (1883-1953) παριστάνεται ευθυτενής, υπερμεγέθης και επιβλητικός με στρατιωτική περιβολή και με γυμνό σπαθί, πάνω σε βραχώδες ψηλό βάθρο. Η τοποθέτηση του γλυπτού στην πολυσύχναστη πλατεία εκφράζει την ιδιαίτερη εκτίμηση της γενέτειράς του για τον «μαύρο καβαλάρη», ήρωα της Μικράς Ασίας και αρχηγό της επανάστασης του 1922, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις μεσοπολεμικές πολιτικές εξελίξεις και διετέλεσε τρεις φορές πρωθυπουργός στο διάστημα 1945-1953. Το γλυπτό στήθηκε με πρωτοβουλία της Ένωσης Επιστημόνων Ν. Καρδίτσας.
Παυσίλυπο
Το πάρκο, έκτασης 50 στρεμμάτων, σχεδιάστηκε το 1901 από το μηχανικό Γ. Φώσκολο. Αρχικά τα δέντρα κάλυπταν το τμήμα βόρεια του σημερινού πεζοδρόμου Τερτίπη, ενώ το νότιο (πλατεία Πλαστήρα) καταλάμβανε ο ανθώνας με το κομψό λευκό καφενεδάκι. Στη δυτική πλευρά του πάρκου χτίστηκαν, στη δεκαετία του ’30, το 3ο δημοτικό σχολείο και το πολυιατρείο (σημερινό ληξιαρχείο). Το Παυσίλυπο φιλοξενούσε στο μεσοπόλεμο τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά γεγονότα της πόλης, όπως η αναβίωση των Ανθεστηρίων από το 1931, πρωτοβουλία της Λαικής Βιβλιοθήκης «Η Αθηνά». Στη δεκαετία του ’50 ο ανθόκηπος μετατράπηκε σε ασφαλτοστρωμένη πλατεία, ανεγέρθηκε το σημερινό αναψυκτήριο και το εβδομαδιαία ζωοπάζαρο που πραγματοποιούνταν στα βόρεια του πάρκου μεταφέρθηκε έξω από την πόλη. Την ίδια εποχή στήθηκε και η προτομή του τότε πρωθυπουργού Ν. Πλαστήρα. Η ανάπλαση του πάρκου στη δεκαετία του ’90 βασίστηκε σε μελέτη βραβευμένη σε πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.
Μύλος Κολέτσου
Πρόκειται για τον δεύτερο παλαιότερο ατμόμυλο της πόλης (1899) ιδιοκτησίας αρχικά των Αφών Χρηστίδη, οι οποίοι διατηρούσαν στον ίδιο χώρο και μηχανουργείο. Το 1910 ο μύλος πέρασε στον Λεωνίδα Καλή και ως το 1915 στους Λ. Κλαή – Μ. Κολέτσο. Το 1936 μετατράπηκε σε κυλινδρόμυλο. Το συγκρότημα αποτελείται από κτίριο τεσσάρων χρονολογικών φάσεων. Ο μύλος επεκτάθηκε και εκσυγχρονίστηκε ριζικά υπό τη διεύθυνση των Αθ. & Κων/νου Μ. Κολέτσου στη δεκαετία του ’50 όταν στο αρχικό πυρήνα των κτισμάτων (μύλος, αποθήκες) προστέθηκαν λιθόκτιστη οικοδομή για την εγκατάσταση νέου πετρελαιοκινητήρα και πλυντηρίου – στεγνωτηρίου (1953) καθώς και πολυώροφο τουβλόκτιστο κτίριο για την τοποθέτηση νέων κυλίνδρων και ηλεκτροκινητήρων (1956). Λειτούργησε ως το 2000. Το συγκρότημα των κτιρίων παραμένει σήμερα αναξιοποίητο.
